Dâ;n tộc Cơ Tu là một trong số ít các dâ;n tộc thiểu số sinh sống ở dãy Trường Sơn - Tâ;y Nguyên còn bảo lưu và duy trì nghề trồng bông, dệt th??? c??m mang nét đặc trưng riêng đậm sắc văn hóa dâ;n tộc.
Nghề dệt t??? c??m của ngư??i Cơ Tu được hình thành khá lâ;u đời. Đồng bào nơi đâ;y tiếp thu nghề dệt từ ngư??i Cơ Tu bên đất nước Lào, kết hợp học hỏi kỹ năng dệt của dâ;n tộc cận cư đã tạo nên những sản phẩm th??? c??m phản ánh văn hóa truyền thống và đời sống sinh hoạt hàng ngày.
Xưa kia, ngư??i Cơ Tu phát hiện ra câ;y bông vải (kpay) nguyên thủy mọc trong rừng, mang về trồng trên rẫy, nhâ;n giống rộng rãi, từ đó nghề dệt th??? c??m của ngư??i Cơ Tu mới manh nha phát triển. Đồng bào Cơ Tu có nhiều giống bông bản địa, đó là kpay plâ;ng, kpay lao, kpay plưng… mà ngày nay ngư??i ta gọi là giống bông cỏ hay bông thượng.
Theo các nghệ nhâ;n ở đâ;y, nghề dệt th??? c??m của ngư??i Cơ Tu đòi hỏi sự kiên trì, cần đôi tay khéo léo và sự sáng tạo của ngư??i phụ nữ từ việc nhuộm sợi, chiết suất màu, cách dàn cườm đến tạo ra sản phẩm th??? c??m từ đơn giản đến phức tạp.
Các màu cơ bản xuất hiện trên trang phục dâ;n tộc Cơtu là màu trắng (bhooc), màu đen (tăm), màu đỏ (prôm), màu xanh (ta viêng), màu vàng (rơk). Ngoài ra còn có các màu phụ như màu nâ;u (prâ;u), tím (pơ nghinr)... Để sản phẩm dệt có sắc màu phong phú như thế, sau khi thu hoạch bông vải từ những cánh đồng cỏ bát ngát, đồng bào Cơ Tu đã tự sáng tạo ra cách nhuộm màu. Họ phải cất công đi tìm những nguyên liệu là các câ;y cỏ tạo màu sẵn có trong tự nhiên như màu vàng (rơk) từ củ nghệ rừng, hay màu chàm từ vỏ ốc đốt thành bột trộn với hạt bắp rang cháy, màu đỏ (brôông) từ những hòn đá cuội dưới suối... Càng về sau, ngư??i Cơ Tu tích lũy được nhiều kinh nghiệm trong chế biến và nhuộm màu cho sợi bông, nhờ đó bảng màu sợi dệt của đồng bào càng phong phú hơn nhờ trao đổi sợi bông với các dâ;n tộc khác và sợi chỉ, sợi len ngoài thị trường.
Sau khi tạo được màu và đưa vào bảo quản, ngư??i Cơ Tu sáng tạo ra nhiều công cụ khác nhau để chế biến sợi. Đó là khung quấn sợi thô (dùng trong khâ;u trước khi nhuộm); công cụ tách hạt (êết); dụng cụ bật bông (tơrơmế); máy se sợi (chia); que quấn bông (plau); công cụ tạo búp sợi (tra ca), khung dệt… Khung dệt của ngư??i Cơ Tu là loại hình khung dệt cổ xưa nhất còn tồn tại cho đến ngày nay với tên gọi khung dệt inđônêsiên. Đó là loại khung giữ bằng châ;n, dệt bằng tay, các bộ phận tách rời nhau, chỉ khi dệt, giăng sợi vào thì mới trở thành khung dệt. Tuy có kết cấu khá đơn giản, thô sơ, năng suất không cao thấp và khả năng dệt hoa văn bị hạn chế, nhưng khung dệt này lại có thể giúp ngư??i Cơ Tu dệt được những khổ vải mang đậm nét văn hóa của đồng bào nơi đâ;y. Trải qua nhiều thế hệ, đến nay phụ nữ Cơ Tu miệt mài vẫn ngồi bên chiếc khung dệt cổ xưa làm bằng tre để thổi hồn cho những sản phẩm th??? c??m… giá trị tinh hoa độc đáo.
Để dệt được một tấm váy dài, tấm khố đẹp, tùy hoa văn đơn giản hay phức tạp, ngư??i phụ nữ Cơ Tu phải làm việc vất vả trong nhiều gày liền, thậm chí phải mất thời gian cả tháng mới xong.
Mỗi khi nhắc đến nghề dệt th??? c??m của ngư??i Cơ Tu, không thể không nhắc đến kỹ thuật dệt hoa văn hạt cườm, hoa văn chỉ màu, hoa văn gợn sóng và kỹ thuật khâ;u đáp độc đáo. Họ dệt cườm thẳng vào trong sợi chỉ, vào trong sản phẩm chứ không phải dán hoặc đính. Việc sử dụng hạt cườm, chèn cườm, kết cườm hay tạo hoa văn bằng cườm là một thao tác đặc biệt, rất tỉ mỉ và công phu, làm nên giá trị đặc biệt của th??? c??m, trang phục Cơ tu.
Nghề dệt t??? c??m của ngư??i Cơ Tu được hình thành khá lâ;u đời. Đồng bào nơi đâ;y tiếp thu nghề dệt từ ngư??i Cơ Tu bên đất nước Lào, kết hợp học hỏi kỹ năng dệt của dâ;n tộc cận cư đã tạo nên những sản phẩm th??? c??m phản ánh văn hóa truyền thống và đời sống sinh hoạt hàng ngày.
Xưa kia, ngư??i Cơ Tu phát hiện ra câ;y bông vải (kpay) nguyên thủy mọc trong rừng, mang về trồng trên rẫy, nhâ;n giống rộng rãi, từ đó nghề dệt th??? c??m của ngư??i Cơ Tu mới manh nha phát triển. Đồng bào Cơ Tu có nhiều giống bông bản địa, đó là kpay plâ;ng, kpay lao, kpay plưng… mà ngày nay ngư??i ta gọi là giống bông cỏ hay bông thượng.
Theo các nghệ nhâ;n ở đâ;y, nghề dệt th??? c??m của ngư??i Cơ Tu đòi hỏi sự kiên trì, cần đôi tay khéo léo và sự sáng tạo của ngư??i phụ nữ từ việc nhuộm sợi, chiết suất màu, cách dàn cườm đến tạo ra sản phẩm th??? c??m từ đơn giản đến phức tạp.
Các màu cơ bản xuất hiện trên trang phục dâ;n tộc Cơtu là màu trắng (bhooc), màu đen (tăm), màu đỏ (prôm), màu xanh (ta viêng), màu vàng (rơk). Ngoài ra còn có các màu phụ như màu nâ;u (prâ;u), tím (pơ nghinr)... Để sản phẩm dệt có sắc màu phong phú như thế, sau khi thu hoạch bông vải từ những cánh đồng cỏ bát ngát, đồng bào Cơ Tu đã tự sáng tạo ra cách nhuộm màu. Họ phải cất công đi tìm những nguyên liệu là các câ;y cỏ tạo màu sẵn có trong tự nhiên như màu vàng (rơk) từ củ nghệ rừng, hay màu chàm từ vỏ ốc đốt thành bột trộn với hạt bắp rang cháy, màu đỏ (brôông) từ những hòn đá cuội dưới suối... Càng về sau, ngư??i Cơ Tu tích lũy được nhiều kinh nghiệm trong chế biến và nhuộm màu cho sợi bông, nhờ đó bảng màu sợi dệt của đồng bào càng phong phú hơn nhờ trao đổi sợi bông với các dâ;n tộc khác và sợi chỉ, sợi len ngoài thị trường.
Sau khi tạo được màu và đưa vào bảo quản, ngư??i Cơ Tu sáng tạo ra nhiều công cụ khác nhau để chế biến sợi. Đó là khung quấn sợi thô (dùng trong khâ;u trước khi nhuộm); công cụ tách hạt (êết); dụng cụ bật bông (tơrơmế); máy se sợi (chia); que quấn bông (plau); công cụ tạo búp sợi (tra ca), khung dệt… Khung dệt của ngư??i Cơ Tu là loại hình khung dệt cổ xưa nhất còn tồn tại cho đến ngày nay với tên gọi khung dệt inđônêsiên. Đó là loại khung giữ bằng châ;n, dệt bằng tay, các bộ phận tách rời nhau, chỉ khi dệt, giăng sợi vào thì mới trở thành khung dệt. Tuy có kết cấu khá đơn giản, thô sơ, năng suất không cao thấp và khả năng dệt hoa văn bị hạn chế, nhưng khung dệt này lại có thể giúp ngư??i Cơ Tu dệt được những khổ vải mang đậm nét văn hóa của đồng bào nơi đâ;y. Trải qua nhiều thế hệ, đến nay phụ nữ Cơ Tu miệt mài vẫn ngồi bên chiếc khung dệt cổ xưa làm bằng tre để thổi hồn cho những sản phẩm th??? c??m… giá trị tinh hoa độc đáo.
Để dệt được một tấm váy dài, tấm khố đẹp, tùy hoa văn đơn giản hay phức tạp, ngư??i phụ nữ Cơ Tu phải làm việc vất vả trong nhiều gày liền, thậm chí phải mất thời gian cả tháng mới xong.
Mỗi khi nhắc đến nghề dệt th??? c??m của ngư??i Cơ Tu, không thể không nhắc đến kỹ thuật dệt hoa văn hạt cườm, hoa văn chỉ màu, hoa văn gợn sóng và kỹ thuật khâ;u đáp độc đáo. Họ dệt cườm thẳng vào trong sợi chỉ, vào trong sản phẩm chứ không phải dán hoặc đính. Việc sử dụng hạt cườm, chèn cườm, kết cườm hay tạo hoa văn bằng cườm là một thao tác đặc biệt, rất tỉ mỉ và công phu, làm nên giá trị đặc biệt của th??? c??m, trang phục Cơ tu.
Trước đâ;y, loại cườm phổ biến mà ngư??i Cơ Tu thường sử dụng là hạt câ;y (hạt câ;y arac, còn có thể dùng để xâ;u vòng cổ, vòng đeo tay, châ;n) hoặc họ tự đúc những hạt chì được nấu từ chì nung chảy, đổ lên đá và lấy que tre tách hạt, miết tròn, chích lỗ rồi thả vào nước lạnh cho cứng viên chì lại. Ngày nay, tận dụng thành quả sự phát triển của công nghiệp hóa, ngư??i Cơ Tu dùng loại hạt cườm nhựa sản xuất sẵn có được bán phổ biến ngoài chợ để dệt, do loại cườm này có ưu điểm tiện dụng, nhiều màu sắc và đa dạng, độ bền cao.
Muốn dệt nên một tấm vải kết hoa văn cườm, ngư??i nghệ nhâ;n phải vận dụng trí tưởng tượng của mình để tạo ra các họa tiết, thêm hay bớt hạt. Số hạt càng nhiều, hoa văn dệt càng khó và ngư??c lại. Hoa văn cầu kỳ thể hiện sự tinh xảo của đôi tay ngư??i thợ dệt và tùy hứng sáng tạo mà các hoa văn tạo ra mỗi lúc không giống nhau. Hoa văn trên th??? c??m Cơ Tu rất đa dạng, từ loại đơn giản như hoa văn cườm lá a tút, hàng rào, hình hoa ablơm, hình chiếc chong chóng… đến hoa văn cầu kỳ phải mất từ 2 - 3 tiếng đồng hồ mới tạo thành.
Không đơn thuần chỉ là những sản phẩm có giá trị kinh tế, những sản phẩm th??? c??m của ngư??i đồng bào dâ;n tộc Cơ Tu như tác phẩm nghệ thuật để ngư??i thợ dệt gửi gắm tâ;m hồn, tài năng, khiếu thẩm mỹ, sự thông minh, sáng tạo, tinh thần lao động của mình. Những tấm vải th??? c??m dù lớn hay nhỏ đều mang hơi thở, sắc màu truyền thống, in đậm dấu ấn sáng tạo của ngư??i thợ dệt.
Có thể phâ;n biệt các sản phẩm th??? c??m Cơ Tu qua những tấm aduông (tấm dồ), áo (adooh), áo choàng (adâ;y), áo chữ X (chrơ gul, chrơ peng), khố (h’giăl hay g’hul), váy (hđooh), khăn trùm đầu, tấm địu con (aduông kon), túi th??? c??m (chơ dhung), yếm (xờ nát) hay túp lều bằng tấm htút (g’nâ;u bh’muối)....
Đối với ngư??i Cơ Tu, nếu ngư??i con gái nào dệt được tấm váy dài (chrờ dhu), váy ngắn (â;ng ly), áo (a doót), khố (cha lon) đến tấm choàng (chơr guộc)… đẹp thì được dâ;n làng đánh giá là ngư??i con gái giỏi giang. Mỗi cô gái Cơ Tu đến tuổi lấy chồng đều phải biết dệt vải. Đâ;y được xem là thước đo giá trị tinh thần, là tiêu chuẩn để đánh giá tài năng và đức hạnh của ngư??i phụ nữ Cơ Tu.
Với những sản phẩm mang một nét đẹp truyền thống độc đáo, thể hiện đời sống tinh thần phong phú, đặc sắc trong kho tàng văn hóa dâ;n tộc. Năm 2014, nghề dệt th??? c??m của ngư??i Cơ Tu ở làng Công Dồn (ở xã Zuôich, huyện Nam Giang, Quảng Nam) được vinh danh là “Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia”. Đâ;y không chỉ là niềm vinh dự của đồng bào dâ;n tộc Cơ Tu bản làng Công Dồn nói riêng mà còn là niềm tự hào chung của các tộc ngư??i đang sinh sống trên dải đại ngàn Trường Sơn và đồng thời là cơ hội tốt mở hướng trong việc bảo tồn và phát huy nghề dệt th??? c??m truyền thống dâ;n tộc./.
Quang Vinh
Cổng giải trí Thành phố điện tử